RKD STUDIES

Bij de lijsten rond de schilderijen betreft het, op een enkele uitzondering na, simpele geprofileerde varianten in zwart of houttinten, soms met een gouden randje.¹ Door af te wisselen en uniforme lijsten naast elkaar te vermijden voorkwam Van Haecht dat het geheel te statisch zou worden. Vermoedelijk heeft hij de kaders vrij strak gehouden om rust te creëren binnen de veelheid aan werken op de kunstkamers en de aandacht niet af te leiden van de afgebeelde schilderijen. Er bestaan kleine variaties in de dikte van de lijsten zodat de werken niet te strak op één lijn staan. IRR kan de zwarte lijsten niet doordringen, maar bij de houtkleurige kan worden vastgesteld dat tijdens het stadium van ondertekenen soms een ander type lijst was gepland. Van Beneden gaf al aan dat op het schilderij te Den Haag krulvormige lijnen zichtbaar zijn, waarmee Van Haecht waarschijnlijk ornamentlijsten voorbereidde.² Dit komt hier vaker voor, bijvoorbeeld bij Cleopatra in het midden van de achterwand (afb. 1), maar is op het Antwerpse werk slechts eenmaal waar te nemen en wel op De aanbidding van de herders rechtsboven op de schuine wand (afb. 2). Deze ondertekende ornamentering werd evenwel niet geschilderd en waarschijnlijk zijn dergelijke krulvormen daarom in de lijsten op de Kunstkamer met Anthony van Dycks ‘Mystieke huwelijk van de heilige Catharina’ niet meer te observeren. Van Haecht schilderde slechts één gedecoreerde lijst, namelijk bij Frans Snijders’ Stilleven met vruchten en twee apen in de voorgrond links van het midden op De kunstkamer van Cornelis van der Geest. Deze lijst is zwart en dus voor IRR ondoordringbaar, maar het lijkt plausibel dat dergelijke kringellijnen hier de goudkleurige decoratie hebben voorbereid.

Her en der wordt de strakheid van de lijsten verder doorbroken door een naar een kant opengeschoven gordijn. Op de kunstkamer van het Rubenshuis is dit slechts één keer toegepast, bij De prediking van Johannes de Doper door Adam van Noort centraal op de achterwand, terwijl het in Den Haag maar liefst acht keer voorkomt.³ Hoewel het aantal werken op de kunstkamer in de Bute Collection minder talrijk is, komt ook daar driemaal een gordijntje voor.⁴

afb. 1
Kunstkamer Mauritshuis,
IRR-detail

afb. 2
Kunstkamer Rubenshuis,
IRR-detail

Door het vele zwart van de lijsten kan met IRR niet precies worden vastgesteld hoe de indeling van de wanden in de ondertekening plaatsvond. Daar waar de omkaderingen in IRR wel transparant worden, valt het op dat de kwadraatnetten regelmatig tot in de nu geschilderde lijsten doorlopen (afb. 3) en er soms zelfs overheen gaan (afb. 4). Blijkbaar werd tijdens de voorbereidende fase een kader aangeduid dat zonder grote precisie diende voor het plaatsen van het raster. Pas nadat de voorstelling in verf was voltooid, werd deze door de geschilderde lijst afgegrensd. Op meerdere plaatsen valt namelijk op dat zich onder de lijsten verflagen van het schilderij bevinden. Zo lopen bij De aanbidding van de herders, rechtsboven op het stuk te Antwerpen, onder de lijst de rug en het been van de herder links door, evenals de nek van de os (afb. 5).⁵ Dit strookt met het mogelijke origineel van deze voorstelling waar de compositie linksonder inderdaad meer van de beeldelementen laat zien (afb. 6). Zoals hierboven al vermeld had Van Haecht er dus geen moeite mee om de originelen naar zijn hand te zetten, wat hier tot een inkorting in de linkerbenedenhoek leidde. Anderzijds kon een schilderij ook worden vergroot, waarbij de lijst uiteindelijk tevens het toegevoegde deel omkaderde. Dit valt waar te nemen in Paul de Vos’ Gevecht tussen een pauw en een haan, op de achterwand van Apelles schildert Campaspe, of Salome ontvangt het hoofd van Johannes de Doper, links onder het midden van de schuine wand in de Bute Collection. Daar tekent zich onderaan binnen de lijst een donker gedeelte af dat werd overschilderd en aan de omlijste compositie toegevoegd (afb. 7, 8). Verder ontstaat op een aantal plaatsen de indruk dat de binnenste profielen van de lijst ertoe dienen om schilderij en omkadering strak van elkaar te scheiden, want daar schemert bij sterke vergroting nog net de verflaag van het schilderijtje tussen de profielen door. Dit zien we onder andere bij de blauwe kleding van Cleopatra op het paneel in het Mauritshuis (afb. 9). Zoals vaker bij Van Haecht is er evenwel geen sprake van een standaard werkwijze, want bij de Smidse van Vulcanus in Antwerpen en Paul Brils Zuidelijk berglandschap met herders en hun kuddes in Den Haag – beide op de achterwand – lopen de verflagen van het schilderij en de lijst juist wat meer in elkaar over (afb. 10, 11).

afb. 7
Kunstkamer Rubenshuis,
IRR-detail

afb. 8
Kunstkamer Bute Collection,
IRR-detail