RKD STUDIES

Over de ondertekening in de kleine voorstellingen merkt Van Beneden met betrekking tot het Haagse paneel het volgende op: ‘Verder heeft nagenoeg geen van de schilderijen-in-het-schilderij ondertekening.’¹ Het is inderdaad lastig om in de klein afgebeelde werken voorbereidende tekening te detecteren, waarbij bovendien oppervlak en mogelijke krijtlijnen op dit bescheiden formaat visueel niet makkelijk van elkaar te scheiden zijn. Toch lijkt bijvoorbeeld in Frans Floris’ Heilige Familie met Anna en Joachim en Badende vrouw door Jan van Eyck, beide op De kunstkamer van Cornelis van der Geest, krijt gebruikt om met behulp van een liniaal enkele rechte lijnen voor de compositie aan te brengen (afb. 1, 2). Mogelijk is hier eveneens in de figuren enige mate van ondertekening aanwezig. Ook bij de Amazonenslag op dezelfde kunstkamer vallen misschien her en der krijtlijnen te observeren, maar het blijft moeilijk te beoordelen. Een ondertekende, maar niet uitgevoerde boogvorm rechtsboven in De aanbidding van de herders toegeschreven aan Pieter Aertsen, op de schuine wand bovenaan rechts (afb. 3), en een soort knoopvorm links van de geschilderde knoop waarmee het gordijn is opgehangen in het Vrolijk gezelschap door Simon de Vos dat op de grond staat, links van de deuropening (afb. 4), wijzen er evenwel op dat er inderdaad (soms) voorbereidende tekening werd toegepast voor de kleine voorstellingen. Dit wordt versterkt door het feit dat op de zichtbaar licht opname van Jan Wildens’ Jager met honden in een winterlandschap bij de hondenkop lijnen van een ondertekening zijn waar te nemen (afb. 5).

afb. 1
Kunstkamer Rubenshuis,
IRR detail

IRR toont op Apelles schildert Campaspe vermoedelijk eveneens op meerdere plaatsen krijtlijnen, zoals in het gezicht van de dame op het Liefdespaar rechts van de scène met Campaspe, waar een contourlijn zit voor de kaak, een cupidoboogje voor de mond en wellicht twee lijntjes voor de wenkbrauwen (afb. 6).²

Op de kunstkamer van de Bute Collection was de aanwezigheid van ondertekening al verondersteld in composities zonder kwadraatnet, waarschijnlijk als gevolg van het doorgriffelen van een mini-karton.³ Daarnaast tonen de kleine voorstellingen met een kwadraatnet eenzelfde beeld als op de twee andere kunstkamers. Zo zien we bijvoorbeeld in Het mystieke huwelijk van de heilige Catharina hier en daar lijntjes die tot een ondertekening schijnen te behoren (afb. 7). Mogelijk heeft er dus wel degelijk een summiere voorbereiding in krijt ten grondslag gelegen aan de weergave van de gekopieerde werk op de drie kunstkamers. Gezien de toepassing van de kwadraatnetten lijkt dit een logische stap binnen het arbeidsproces.

afb. 7
Kunstkamer Bute Collection,
IRR detail