RKD STUDIES

Het IRR-onderzoek van Van Haechts kunstkamers uit het Rubenshuis, het Mauritshuis en de Bute Collection biedt de mogelijkheid het ontstaansproces van deze werken gedetailleerd te analyseren.¹ Ben van Beneden heeft hiertoe voor het schilderij te Den Haag al een belangrijke eerste aanzet gegeven. De auteur vermeldt dat Van Haecht zijn werk voorbereidde in de ondertekening en dat hij de perspectiefconstructie opzette met behulp van een verdwijnpunt, zichtbaar als deukje halverwege de linkerzuil (afb. 1).² Dit wijst op het gebruik van een in de grondering geprikt spijkertje met daaraan vastgemaakt een touwtje voor het realiseren van de orthogonalen.³ Met betrekking tot de totstandkoming van De kunstkamer van Cornelis van der Geest staan op de website van het KIK/IRPA enkele observaties en er wordt aangegeven dat het verdwijnpunt daar rechts in Rubens’ Amazoneslag gelokaliseerd kan worden.⁴ Het punt zit vrijwel recht boven de figuur van Cornelis van der Geest en wellicht was dit bedoeld om daarmee de blik van de beschouwer niet alleen naar het monumentale werk van de grote Antwerpse meester te trekken, maar tevens naar de eigenaar van de schilderijencollectie.⁵ Op het werk in de Bute Collection bevindt het vluchtpunt zich iets ter linkerzijde van de linkerzuil, vergelijkbaar met de plaats op het stuk van het Mauritshuis. In deze twee gevallen lijkt geen specifieke keuze ten grondslag te liggen aan de plaatsing van het verdwijnpunt.

afb. 1
Kunstkamer Rubenshuis,
detail

afb. 2
Kunstkamer Rubenshuis,
IRR-detail

Na de bepaling van het vluchtpunt zullen de orthogonalen voor de architectuur zijn aangebracht, maar door het gebruik van donkere verf vallen deze slechts zelden goed waar te nemen. Ook het feit dat ze niet tot aan het verdwijnpunt doorlopen, maakt het niet altijd makkelijk om de lijnen te detecteren (afb. 2-4). Verder zijn er verticalen zichtbaar die de plaats bepalen van de overgang van de ene wand naar de andere (afb. 2-4). Het materiaal waarmee de ondertekening werd aangebracht is zeer waarschijnlijk zwart krijt.⁶ Hiermee trok de kunstenaar binnen de aangebrachte perspectiefconstructie de horizontale en verticale lijnen voor de verdere opzet van de architectuur en waarschijnlijk zal in die fase ook de indeling van de vlakken voor de te schilderen werken zijn gerealiseerd. Om tot een correcte onderverdeling voor het grote aantal te kopiëren voorstellingen te komen moet een gedegen voorbereiding – waarschijnlijk ook buiten de drager – hebben plaatsgevonden. Hoewel de lijnen op de IRR-opnames niet overal goed registreren, zijn orthogonalen, horizontalen en verticalen duidelijk zichtbaar op een aantal plaatsen waar ze onder de geschilderde figuren en sculpturen doorlopen. Voor de Antwerpse kunstkamer zien we dat bijvoorbeeld bij een aantal verticalen in het beeld van Bacchus op de ton (afb. 5). Op Apelles schildert Campaspe zijn onder de grote sculpturen rechts en bij de vrouwen naast de servieskast eveneens lijnen te detecteren (afb. 6). En dat valt te vergelijken met de ondertekening die op het werk in Schotland onder een aantal personages en sculpturen kan worden waargenomen (afb. 7). Blijkbaar ontstond dus eerst het raamwerk van diagonalen, horizontalen en verticalen en werd pas daarna begonnen met het opzetten van de figurenscènes en de grote sculpturen.

afb. 5
Kunstkamer Rubenshuis,
IRR-detail

Ter voorbereiding van decoratieve elementen in de architectuur zijn eveneens krijtlijnen toegepast. In het Rubenshuis bevinden zich rechts van de kroonluchter ondertekende vormen die in de picturale lagen achterwege bleven (afb. 8)⁷ en ook verder zien we dat tijdens het aanbrengen van de verflagen vrij met de ondertekening van de architectuur werd omgegaan. Op het werk te Den Haag is ten opzichte van het oorspronkelijke ontwerp van de architectuur her en der veel veranderd, zoals blijkt uit de niet uitgevoerde ondertekening in het plafond boven de aedicula met daarin de kop van de Hercules Farnese (afb. 9).⁸ Op de Kunstkamer met Anthony van Dycks ‘Mystieke huwelijk van de heilige Catharina’ was het mandje met fruit boven het fronton met de buste van Seneca in krijt hoger weergegeven dan nu geschilderd (afb. 10). Verder tonen alle drie de werken wijzigingen in de vensters links: in het Mauritshuis schoof de onderverdeling van de loodstrips op, terwijl in het Rubenshuis en de Bute Collection verschuivingen plaatsvonden in de ramen zelf, die onderaan over de geschilderde achtergrond heen lopen. De opengeslagen delen van de luiken werden in alle drie de kunstkamers over de ondergrond heen aangebracht (afb. 11-13).

afb. 8
Kunstkamer Rubenshuis,
IRR-detail