RKD STUDIES

Uit de literatuur en de beschrijvingen hierboven kwam al naar voren dat Van Haecht op zijn kunstkamers regelmatig werken laat terugkeren.¹ Daarbij vallen bepaalde aspecten op waaraan wellicht een chronologische ontwikkeling is te koppelen (zie ook bijlage 1-5). Vastgesteld kan worden dat een toename van het aantal werken dat ook op andere kunstkamers staat afgebeeld, gepaard gaat met een afname van het totale aantal schilderijen per voorstelling. Het meest ‘origineel’ is De kunstkamer van Cornelis van der Geest, want van de daar afgebeelde 43 schilderijen zien we er slechts 10 terugkeren. Van de 37 composities in de grote ruimte op de voorgrond van het werk te Den Haag werden er maar liefst 27 herhaald. Bij het werk in Schotland is het aantal afgebeelde schilderijen verder afgenomen en zijn bovendien slechts 4 van de 27 voorstellingen in de voorste ruimte ‘uniek’: het schilderij van Van Dyck in de voorgrond (afb. 1, 2), De vastberadenheid van Mucius Scaevola van Rubens (afb. 3, 4) op de wand rechts en de twee kleinere werken links daarvan.²

Ondanks de twijfel over de toeschrijving is het interessant dit aspect ook te bezien voor het schilderij in de particuliere collectie. Daar betreft het 25 gekopieerde werken waarvan er 22 vaker voorkomen. Slechts Achilles herkend te midden van de dochters van Lykomedes door Anthony van Dyck,³ prominent boven de schouw (afb. 5, 6), en twee kleine landschapjes die (nog) niet geïdentificeerd zijn, komen op geen van de andere kunstkamers voor.⁴ Opmerkelijk is hier het kleine portret van een vrouw rechts onder de Van Dyck (afb. 7). Het betreft een partiële herhaling van Guido Reni’s Cleopatra die midden op de achterwand van Apelles schildert Campaspe in het Mauritshuis hangt (afb. 8, 9). In dit geval betreft het een busteportret waarbij het gedeelte met de gifslang aan de borst ontbreekt en de vrouw dus niet als de Egyptische koningin kan worden geïdentificeerd. Op het bescheidener Jozef en de vrouw van Potifar is Rubens’ De verzoening van Jacob en Esau (afb. 10, 11), groot op de voorgrond, het enige werk dat niet elders staat afgebeeld.⁵ Bij de overige zeven schilderijen gaat het om composities die ook op andere stukken te zien zijn.⁶

afb. 1
Kunstkamer Bute Collection,
detail Het mystieke huwelijk van de heilige Catharina

afb. 2
Anthony van Dyck,
Het mystieke huwelijk van de heilige Catharina, Windsor,
Royal Collection - Windsor Castle

Ondanks de vele herhalingen is echter geen enkel schilderij op alle vijf de voorstellingen gekopieerd. Wel komt het volgende achttal op vier kunstkamers voor:

Jacques Jordaens, Ceres en Stellio
Hendrick van Balen (I) en Jan Brueghel (I), Europa en de stier
Felice Brusasorci, Smidse van Vulcanus⁷
Hans Rottenhammer, Venus en Amor
Frans Snijders, Jachtstilleven met dode zwaan
Anoniem, Berglandschap met een waterval
Sebastiano del Piombo, Portret van Ferry Carondelet
Domenico Mancini (toegeschreven aan), Een soldaat met een zwaard.⁸

Blijkbaar hadden deze schilderijen een bijzondere betekenis voor Van Haecht en/of Van der Geest.

In sommige gevallen neemt een schilderij dat herhaald wordt tevens een vergelijkbare plaats binnen de compositie in. Rubens’ Amazoneslag bevindt zich bijvoorbeeld op de panelen te Antwerpen en te Den Haag in het onderste register op de achterwand. En Marktscène in een havenstad van Joachim Beuckelaer staat in het Mauritshuis en de Bute Collection prominent op de voorgrond tegen een stoel geleund. Zelfs in de aangrenzende ruimtes op deze twee kunstkamers vinden we analogieën. Zo zien we in beide gevallen een voorstelling van Lot en zijn dochters, mogelijk door Frans Floris, staand op de grond, maar wel met een groot verschil in relatief formaat.

afb. 5
Kunstkamer part. coll.,
detail Achilles herkend te midden van de dochters van Lykomedes

afb. 6
Anthony van Dyck,
Achilles herkend te midden van de dochters van Lykomedes,
Pommersfelden, Schönborn collection

Drie schilderijen, het Fragment van een kruisiging (voorheen Alexander verjaagt de schoenmaker) door Bernard van Orley (en atelier),⁹ Correggio’s Slapende Venus en Cupido bespied door een sater, en Bacchantische scène met dromende Silenus van Peter Paul Rubens, treffen we aan op de stukken in het Mauritshuis, de Bute Collection en de particuliere collectie. Ze hangen steeds verkort op de schuine wand, maar telkens net anders geschikt, waarbij het werk van Rubens iedere keer in meer of mindere mate wordt afgesneden. Ferry Carondelets portret door Sebastiano del Piombo daarentegen is tweemaal verkort op de schuine wand en tweemaal frontaal op de achterwand afgebeeld. Jachtstilleven met dode zwaan van Frans Snijders vinden we eveneens op diverse plaatsen binnen de compositie: tweemaal naast De opvoeding van Amor door Titiaan linksboven op de achterwand (Mauritshuis, Bute Collection), eenmaal iets verkort rechts op de grond (particuliere collectie) en eenmaal rechtsboven aan de wand, net afgesneden door de beeldrand (Jozef en de vrouw van Potifar). Variaties in de plaatsing van Quinten Massijs’ Portret van een geleerde en Europa en de stier door Hendrick van Balen (I) en Jan Brueghel (I) kwamen hierboven reeds ter sprake en dit herhalen en herschikken geldt eveneens voor andere werken. De hier aangehaalde voorbeelden maken echter duidelijk dat Van Haecht de werken die hij meermaals kopieerde soms wel en soms niet een nieuwe plaats in de voorstelling gaf.¹⁰

Gezien het gaandeweg steeds vaker herhalen en herschikken van al eerder afgebeelde werken op de kunstkamers in de Bute Collection, de particuliere collectie en Jozef en de vrouw van Potifar, zou vermoed kunnen worden dat deze een setting zijn gaan vormen voor speciale nieuwe aankopen door Van der Geest of wellicht om de aandacht te vestigen op belangrijke schilderijen uit het Antwerpse kunstmilieu.¹¹ Bij het werk op Mount Stuart zou het dan dus gaan om Van Dycks Het mystieke huwelijk van de heilige Catharina (afb. 1, 2) en Mucius Scaevola voor Lars Porsenna door (of naar) Peter Paul Rubens (afb. 3, 4). Op de kunstkamer in de particuliere collectie betreft het Achilles herkend te midden van de dochters van Lykomedes door Anthony van Dyck (afb. 5, 6) dat zich als een ware eyecatcher boven de schouw bevindt. Vergelijkbaar is de manier waarop Rubens’ De verzoening van Jacob en Esau (afb. 10, 11) in de voorgrond van Jozef en de vrouw van Potifar alle aandacht opeist.

Omdat het niet onwaarschijnlijk is dat (een aantal van) de kunstkamers in bezit zijn gebleven van Van Haecht, die in het huis van Van der Geest woonde en dus dicht bij de collectie, hebben de kunstkamers mogelijk eveneens een rol vervuld als geschilderde inventaris.¹² Met het oog op de personages die zijn voorgesteld terwijl ze kunst- en andere objecten bekijken en beoordelen, valt daarnaast zeker niet uit te sluiten dat de kunstkamers fungeerden als conversation piece, uitgangspunt voor levendige discussies over de collectie en kunst in het algemeen.¹³

afb. 10
Kunstkamer Jozef en Potifar,
detail De verzoening van Jacob en Esau

afb. 11
Peter Paul Rubens (of naar),
De verzoening van Jacob en Esau,
verblijfplaats onbekend