RKD STUDIES

Kunstkamers verbeelden meestal een fictieve ruimte en dat geldt zeker ook voor de voorstellingen die Willem van Haecht schilderde.¹ Held vermeldde al dat de indrukwekkende ruimte op De kunstkamer van Cornelis van der Geest hoger lijkt dan gebruikelijk was voor dergelijke statige zalen in oude Antwerpse huizen, en dat de proporties zijn vertekend om een idee van grandeur over te brengen.² Bovendien constateerde de auteur op basis van een tekening uit de achttiende of negentiende eeuw met daarop het nu niet meer bestaande huis van Van der Geest, dat zich in het pand geen vertrek bevond met drie rijen hoge vensters zoals weergegeven door Van Haecht. Verder nam Held aan dat de collectie, heel gangbaar in die periode, verspreid was over meerdere ruimtes in het huis.³ Deze voorstellingen weerspiegelen dan ook geen reële situatie, net zomin als dat de op De kunstkamer van Cornelis van der Geest afgebeelde tijdgenoten ooit tegelijkertijd in het huis bijeen waren. Bij Apelles schildert Campaspe en Jozef en de vrouw van Potifar onderstrepen de figuren het geïdealiseerde aspect van de setting nog duidelijker. Wat de in het klein gekopieerde voorstellingen aangaat, is het werkelijkheidsgehalte evenwel vrij hoog en veel van de originelen, grotendeels behorend tot de collectie van Van der Geest, zijn vandaag de dag nog bekend en als zodanig direct herkenbaar. Hierbij moet worden aangetekend dat slechts zelden met absolute zekerheid te zeggen is dat een werk zich bij Van der Geest bevond, of dat Van Haecht daadwerkelijk het origineel als uitgangspunt nam of misschien een kopie dan wel variant daarvan.⁴

In het verleden hebben meerdere auteurs zich al beziggehouden met het identificeren van de originele composities van de schilderijen die Van Haecht op zijn kunstkamers afbeeldde. In de kleine catalogus bij de tentoonstelling Pictures within Pictures uit 1949 staan kunstwerken, personen en sculpturen op De kunstkamer van Cornelis van der Geest opgesomd.⁵ Speth-Holterhoff vermeldde daarna van een groot aantal voorstellingen op Van Haechts werken de originelen, terwijl Held en Schwartz belangrijke aanvullingen gaven.⁶ Voor de stukken in Antwerpen en Den Haag vinden we de tot op heden meest complete vermelding in de catalogus bij de tentoonstelling Kamers vol Kunst in zeventiende-eeuws Antwerpen.⁷ Ook de schilderijen op het paneel in de Bute Collection komen daar aan de orde.⁸ Toevoegingen vinden we bijvoorbeeld nog bij Härting, Dossi, Marr en op een Russische website.⁹

Binnen het onderhavige onderzoek was het mogelijk bestaande gegevens te preciseren door met behulp van details uit de digitale foto’s in hoge resolutie te zoeken naar matches via de Visual Search tool binnen RKD Research en met Google Images. Tevens leverde dit verschillende geheel nieuwe identificaties op van het door Van Haecht gekopieerde voorbeeld (of varianten daarvan) en kon in sommige gevallen de juiste maker van een originele voorstelling worden herkend. De bijlagen 1a/b-5a/b bij deze Study geven een overzicht van alle nieuwe – en bestaande – identificaties, terwijl hieronder enkele recente vondsten wat uitgebreider ter sprake komen.

Voor het paneel in het Rubenshuis kon met behulp van de hi-res afbeelding het juiste voorbeeld worden getraceerd voor Jager met honden in een winterlandschap door Jan Wildens, rechts in de voorgrond (afb. 1).¹⁰ In de literatuur wordt als origineel het schilderij van Wildens te Dresden genoemd (afb. 2),¹¹ maar de overeenkomsten met het gesigneerde en 1625 gedateerde werk in Sint Petersburg (afb. 3) blijken veel groter te zijn.¹² Detailvergelijking laat zien dat Van Haecht de grote bladeren en de opgaande takken tussen de bomen links, de stok van de jager die niet tot aan de beeldrand doorloopt en de hogere gevorkte knotwilg rechts, volgens de versie in Sint Petersburg weergeeft, terwijl deze elementen juist verschillen ten opzichte van het schilderij in Dresden.¹³

afb. 1
Kunstkamer Rubenshuis,
detail Jager met honden in een winterlandschap

afb. 2
Jan Wildens,
Jager met honden in een winterlandschap,
Dresden, Staatliche Kunstsammlungen Dresden

afb. 3
Jan Wildens,
Jager met honden in een winterlandschap,
Sint Petersburg, Hermitage

Voor enkele andere voorstellingen op de Antwerpse kunstkamer werden geheel nieuwe voorbeelden gevonden, soms exact gelijkend, soms met kleinere of grotere verschillen. Van De Verloochening van Petrus (afb. 4) bijvoorbeeld, een werk dat naast de buffetkast staat en als ‘mogelijk Theodoor Rombouts’ werd gezien,¹⁴ bevindt zich in het Rubenshuis zelf de originele compositie – of een kopie ernaar. Het schilderij staat daar op naam van Adam de Coster (afb. 5).¹⁵ Jacopo Bassano’s Christus in de hof van Gethsemane (afb. 6) bevindt zich geheel rechts op de achterwand, als derde van boven.¹⁶ Een overeenkomstige, aan Francesco Bassano (II) toegeschreven voorstelling kon worden getraceerd in de Galleria Nazionale di Parma (afb. 7). De Heilige Familie met Anna en Joachim, in het midden bovenaan op de achterwand (afb. 8), werd verondersteld door Frans Floris (of Chrispijn van den Broeck) te zijn geschilderd; een verblijfplaats was niet bekend.¹⁷ Er bleek een variant van deze voorstelling, op naam van Frans Floris, te worden bewaard in het Muzeul Național de Artă al României te Boekarest (afb. 9).¹⁸ Hoewel de centrale groep duidelijk gelijkenissen vertoont, zien we aanzienlijke verschillen in de figuren, dieren en objecten links en rechts. Voor het Portret van een vrouw (afb. 10) dat zich als tweede van links in het bovenste register op de schuine wand bevindt en waarvan het origineel wordt toegeschreven aan Bernardino Licinio (o.a. werkzaam in Brescia), werd een partiële, maar toch interessante overeenkomst gevonden.¹⁹ Een werk dat in 1997 werd geveild als ‘Brescian School, 16th Century’, toont dezelfde dame, maar nu als busteportret (afb. 11).²⁰ Weliswaar staat in de veilingcatalogus alleen een afbeelding in zwart-wit, maar de kleuren worden beschreven en zijn identiek aan die in Van Haechts versie. Blijkbaar gaan beide voorstellingen terug op hetzelfde voorbeeld. Ook hier valt de precisie van de kunstenaar op. In vergelijking met het busteportret, dat 71,2 x 59,7 cm meet, is de afbeelding door Van Haecht bijna een factor tien kleiner. Desondanks is het hoofddeksel, met de decoratie en de fijne, geplooide voile die tot op de schouders hangt, net zo herkenbaar. Van Beneden vermeldde al dat de kunstenaar deze hoofdtooi hergebruikte, maar dan op groter formaat, voor Campaspe op Alexander schildert Campaspe in het Mauritshuis (afb. 12).²¹

afb. 8
Kunstkamer Rubenshuis,
detail Heilige Familie met Anna en Joachim

afb. 9
Frans Floris (toegeschreven aan),
Heilige Familie met Anna en Joachim,
Boekarest, Muzeul National de Arta al României

Ook voor Apelles schildert Campaspe in het Mauritshuis waren nieuwe identificaties mogelijk. Zo leverde een zoekactie via Visual Search naar het als anoniem te boek staande Landschap met jagers (afb. 13), boven de globe links,²² een hit op met een I.W. gemonogrammeerd origineel van Jan Wildens (afb. 14).²³ En bij Van Ham Kunstauktionen werd in 2022 een Marktscène in een havenstad geveild (afb. 15)²⁴ die, op enkele details en kleuren na, grote gelijkenis vertoont met Van Haechts weergave van een voorstelling door Joachim Beuckelaer. Dit markttafereel komt niet alleen voor in de voorgrond van de kunstkamer in Den Haag,²⁵ maar ook in die op Mount Stuart (afb. 16, 17).²⁶

Interessant is eveneens de verwantschap tussen Van Haechts versie van het voorheen aan Adam Elsheimer toegeschreven Ceres en Stellio (afb. 18, derde van boven, links aan de schuine wand)²⁷ en een schilderij door (of atelierkopie naar) Jacques Jordaens (afb. 19).²⁸ Deze voorstelling keert terug op drie van de andere kunstkamers (afb. 20, 21, 22, respectievelijk Bute Collection, op de achterwand rechts van het midden; particuliere collectie, links op de schuine wand; Jozef en de vrouw van Potifar rechts op de achterwand).²⁹ Stellio’s houding verschilt echter en terwijl bij Jordaens rechts een gekanteld wiel ligt met daarop een kruik, staat op dezelfde plek bij Van Haecht een schaap afgebeeld (in de versie in de Bute Collection wordt dit deel aan het oog onttrokken door een van de sculpturen). Het valt op dat de koe links, die bij Jordaens bijna compleet in beeld is gebracht, op drie van de vier kunstkamers wordt afgesneden (afb. 18, 20, 22). Alleen bij het werk in de particuliere collectie is dit niet het geval (afb. 21), maar de overige elementen daar sluiten wel weer aan bij de weergave op de andere kunstkamers van Van Haecht.³⁰

Sommige verschillen tussen een verwante compositie en de versie bij Van Haecht zijn wellicht te verklaren doordat beide voorstellingen teruggaan op een niet meer bestaand origineel, maar misschien komen de wijzigingen (ten dele) wel op het conto van Van Haecht zelf. De kunstenaar paste namelijk met enige regelmaat elementen aan ten opzichte van de originelen die hij afbeeldde.

afb. 18
Kunstkamer Mauritshuis,
detail Ceres en Stellio